Het Plakkaat van Verlatinghe – Het moment dat Nederland zijn vrijheid opeiste
Het Plakkaat van Verlatinghe – Het moment dat Nederland zijn vrijheid opeiste
In de zomer van 1581 gebeurde iets wat de loop van de Europese geschiedenis voorgoed zou veranderen. Op 26 juli van dat jaar verklaarden de Nederlandse opstandige gewesten officieel dat ze niet langer trouw waren aan hun koning, Filips II van Spanje. Dit document, bekend als het Plakkaat van Verlatinghe, wordt vaak beschouwd als de ‘Nederlandse onafhankelijkheidsverklaring’ — een revolutionaire stap die eeuwen later zelfs invloed had op de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring.
---
De aanloop naar het Plakkaat
Om te begrijpen waarom dit plakkaat zo’n mijlpaal was, moeten we terug naar het begin van de Tachtigjarige Oorlog.
Sinds 1555 stond de Nederlanden onder het gezag van Filips II, zoon van keizer Karel V. Waar zijn vader de Lage Landen nog enigszins met tact bestuurde, voerde Filips II een hard religieus en centralistisch beleid. Hij wilde dat iedereen in zijn rijk het katholieke geloof aanhing — en dat leidde tot hevige spanningen in de vooral protestants wordende Nederlanden.
De Inquisitie, ingesteld om ketters op te sporen, zorgde voor angst en wrok onder de bevolking. De beeldenstorm van 1566 — een massale uitbarsting van woede tegen katholieke kerken en beelden — was het breekpunt. Filips II reageerde met brute kracht en stuurde de Hertog van Alva naar de Nederlanden om orde op zaken te stellen.
Alva’s “Bloedraad”, officieel de Raad van Beroerten genoemd, veroordeelde duizenden mensen tot de dood. De opstand die daarop volgde, onder leiding van Willem van Oranje, groeide al snel uit tot een oorlog om vrijheid — niet alleen van religie, maar ook van onderdrukking.
---
Een koning die zijn volk verraadde
In de ogen van de opstandelingen had Filips II zijn plichten als vorst geschonden. Volgens het toenmalige staatsrecht was de koning niet almachtig: hij had een contractuele relatie met zijn onderdanen. Hij moest hun rechten en vrijheden beschermen. De koning was dus niet ‘boven’ de wet — hij stond ernaast, als bewaker ervan.
Toen Filips II met geweld en onderdrukking reageerde op vreedzame protesten, vonden de Staten-Generaal dat hij zijn recht om te regeren had verloren. Dit idee vormde de basis van het Plakkaat van Verlatinghe.
---
De inhoud van het Plakkaat
Het document, opgesteld in het Latijn en Nederlands, werd op 26 juli 1581 door de Staten-Generaal in Den Haag ondertekend. De belangrijkste gedachte was revolutionair voor die tijd:
> “Als een vorst zijn onderdanen niet beschermt, maar hen onderdrukt, dan mag hij wettig worden afgezet.”
De koning was volgens het plakkaat als een herder die zijn kudde verlaat — en daarom “verlaten” zijn onderdanen hem op hun beurt. Deze redenering vormde een vroege vorm van volkssoevereiniteit: het idee dat de macht uiteindelijk bij het volk ligt, niet bij de vorst.
Het plakkaat somde ook de misdaden van Filips II op: hij had het land met buitenlandse troepen overspoeld, duizenden mensen laten vermoorden, rechten geschonden, en de vrijheid van geweten vertrapt. De gewesten besloten daarom hem niet langer als hun heer te erkennen.
Vanaf dat moment waren de Nederlanden officieel zonder koning — een unicum in de 16e eeuw.
---
De zoektocht naar een nieuwe leider
Hoewel de onafhankelijkheid werd uitgeroepen, waren de opstandige gewesten nog niet één stabiele staat. Ze probeerden eerst een nieuwe vorst te vinden die hen kon beschermen tegen Spanje.
In 1581 werd François van Anjou, de broer van de Franse koning, gevraagd om het gezag op zich te nemen. Maar zijn pogingen om de macht te grijpen mislukten en hij verliet het land al snel.
Daarna werd Willem van Oranje tot leider uitgeroepen, maar hij werd in 1584 vermoord door Balthasar Gerards. Het was een zware klap, maar de idealen waarvoor hij had gestreden, bleven overeind.
---
De blijvende erfenis
Het Plakkaat van Verlatinghe markeerde het begin van een nieuw politiek tijdperk. Voor het eerst in de moderne geschiedenis verbrak een volk bewust de band met zijn vorst op basis van redelijke en juridische gronden.
Deze daad inspireerde later andere vrijheidsbewegingen. De Amerikaanse Declaration of Independence (1776) vertoont opvallende gelijkenissen in taal en redenering. Zelfs Thomas Jefferson, de hoofdauteur van de Amerikaanse verklaring, had kennis van het Plakkaat van Verlatinghe en prees de Nederlandse strijd voor vrijheid.
In Nederland zelf leidde het plakkaat tot de vorming van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, officieel in 1588 uitgeroepen. Deze republiek zou uitgroeien tot een van de machtigste handelsnaties ter wereld — met Amsterdam als economisch hart en de Gouden Eeuw als gevolg.
---
De betekenis vandaag
Het Plakkaat van Verlatinghe is meer dan een historisch document — het is een symbool van de Nederlandse identiteit. Het idee dat macht niet absoluut is, maar gedragen moet worden door rechtvaardigheid en wederzijds vertrouwen, is diep verankerd in de Nederlandse samenleving.
De originele tekst is vandaag te bewonderen in het Nationaal Archief in Den Haag. Wie het leest, voelt nog altijd de kracht van de woorden die vier en een halve eeuw geleden werden geschreven: woorden die vrijheid boven alles plaatsten.
---
Wil je meer weten over dit fascinerende hoofdstuk uit onze geschiedenis?
Bestel dan mijn boek ‘Een Storm van Vrijheid’, waarin ik het hele verhaal van de Tachtigjarige Oorlog vertel — van de Beeldenstorm tot de geboorte van Nederland.
👉 Bestel hier het boek
