Cornelis de Houtman: De man die de eerste Nederlandse reis naar Indonesië leidde

Inleiding

In 1595 vertrok een kleine vloot vanaf Texel met een doel dat de geschiedenis zou veranderen: het bereiken van de Oost via een eigen handelsroute. Aan het hoofd van deze gewaagde expeditie stond Cornelis de Houtman, een man die vastbesloten was om het Portugese monopolie op de specerijenhandel te doorbreken. Deze reis markeert het begin van de Nederlandse expansie in Azië – en was de voorloper van wat later de machtige VOC zou worden.

Wie was Cornelis de Houtman? Waarom was deze reis zo belangrijk? En hoe verliep die eerste tocht naar het verre Indonesië? In dit blog duiken we in het leven van een van de belangrijkste maar ook meest controversiële ontdekkingsreizigers uit de Nederlandse geschiedenis.

De wereld in de 16e eeuw: peperduur en bloedig

In de 16e eeuw waren specerijen letterlijk goud waard. Peper, nootmuskaat, kruidnagel en kaneel waren enorm populair in Europa – niet alleen vanwege de smaak, maar ook als conserveermiddel. De Portugezen hadden al sinds het begin van die eeuw een monopolie op de zeeroute naar Azië via Kaap de Goede Hoop.

Nederlandse handelaren moesten daardoor hun specerijen duur inkopen bij Portugese tussenhandelaren. In de context van de Tachtigjarige Oorlog, waarin de Nederlanden zich wilden losmaken van Spanje (waar Portugal toen onder viel), werd dit monopolie niet alleen economisch, maar ook politiek onacceptabel.

De oprichting van de Compagnie van Verre

In 1594 richtten Amsterdamse kooplieden de Compagnie van Verre op. Hun doel was duidelijk: een directe route vinden naar de Specerijeilanden en zo onafhankelijk worden van Portugese tussenhandel.

Cornelis de Houtman, een jonge koopman uit Gouda, werd aangesteld als leider van de expeditie. Hij had samen met zijn broer Frederik de Houtman eerder in Lissabon geprobeerd informatie te verzamelen over de vaarroutes van de Portugezen – en was daarbij zelfs gevangengenomen en later uitgewisseld.

De eerste reis (1595–1597)

Op 2 april 1595 vertrokken vier schepen vanaf Texel:

• De Amsterdam

• De Hollandia

• De Mauritius

• De Duyfken

Met aan boord: 249 man, tonnen proviand, handelswaar – en hoge verwachtingen. De tocht was echter verre van eenvoudig:

• Scorbutus (scheurbuik) brak uit onder de bemanning door gebrek aan vers voedsel.

• Ruzies tussen de bemanning en het leiderschap ondermijnden het gezag van De Houtman.

• Onervarenheid in navigatie zorgde voor vertragingen en foute koers.

• Agressief optreden van De Houtman bij aankomst op Java zorgde voor spanningen met de lokale bevolking.

Toch wist hij in de havenstad Bantam (op West-Java) een beperkte handelsrelatie op te zetten. De Nederlanders konden daar specerijen inkopen, ondanks de Portugese tegenstand.

De terugkeer

Na ruim twee jaar keerde de expeditie op 14 augustus 1597 terug in Nederland. Van de 249 opvarenden hadden slechts 87 de reis overleefd. Het financiële succes was beperkt – maar strategisch gezien was het een triomf.

De Nederlanders hadden aangetoond dat de reis naar Azië mogelijk was zonder Portugese begeleiding. Deze kennis leidde tot de oprichting van meerdere concurrenterende handelscompagnieën. In 1602 werden die samengevoegd tot de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) – het eerste echte multinationale bedrijf ter wereld.

Cornelis de Houtman zelf werd niet rijk van zijn reis. In 1599 keerde hij terug naar Azië, dit keer onder de vlag van de Compagnie van De Moucheron. Tijdens een conflict in Atjeh (Noord-Sumatra) werd hij gedood.

Een omstreden nalatenschap

De Houtman wordt gezien als pionier, maar zijn optreden in de Oost was niet zonder kritiek. Hij stond bekend om zijn agressieve houding ten opzichte van lokale heersers en het negeren van diplomatieke gebruiken. Dit leidde regelmatig tot conflicten.

Toch kan zijn rol als ‘poortopener’ naar de Oost niet worden ontkend. Dankzij zijn reis werd de basis gelegd voor meer dan 300 jaar Nederlandse aanwezigheid in Indonesië – met alle gevolgen van dien, zowel economisch als moreel.

Standbeeld in Gouda en herinnering

In zijn geboorteplaats Gouda staat een standbeeld van Cornelis de Houtman, als erkenning voor zijn rol in de Nederlandse maritieme geschiedenis. Toch is zijn nalatenschap tegenwoordig onderwerp van debat.

In het licht van de bredere koloniale geschiedenis wordt steeds vaker stilgestaan bij de keerzijden van dit soort ‘ontdekkingsreizen’. Waar vroeger alleen de moed werd geprezen, kijken we nu ook naar de impact op de bevolking die werd bezocht – of veroverd.

Bezoek de geschiedenis

Wil je meer weten over Cornelis de Houtman en zijn reis? Bezoek dan:

• Scheepvaartmuseum Amsterdam – met tentoonstellingen over de VOC

• Maritiem Museum Rotterdam – over zeevaart, ontdekkingen en koloniale routes

• Gouda – waar zijn standbeeld en archiefstukken bewaard zijn

Conclusie

Cornelis de Houtman leidde de eerste Nederlandse expeditie naar Indonesië en opende daarmee letterlijk de deur naar de Oost. Hoewel zijn missie gepaard ging met verlies, ziekte en conflicten, was het een historisch keerpunt. Het succes van zijn tocht leidde tot een golf van Nederlandse handelsmissies, en uiteindelijk tot de oprichting van de VOC.

Zijn verhaal is er een van durf, doorzettingsvermogen en omstreden keuzes – en vormt het begin van een periode die eeuwenlang de koers van de Nederlandse geschiedenis zou bepalen